Ηταν 12 Απριλίου του 2018. Εκείνη τη μέρα ξεκίνησαν όλα. Η πρώτη επικοινωνία με το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Δεν περίμενα πολλά. Από την άλλη σκέφτηκα «και τι έχω να χάσω;».
Σε εκείνο το τηλεφώνημα η φωνή μου, θυμάμαι, αλλοιώθηκε κάποια στιγμή. Ηταν ο ενθουσιασμός που έγινε ταραχή. Η καρδιά μου πήγε να σπάσει. Περίμενα διπλωματικές απαντήσεις και υπεκφυγές, και εισέπραξα ανέλπιστη ειλικρίνεια. Την ωμή αλήθεια.
Τα γεγονότα που ακολούθησαν έχουν καταγραφεί – δεν έχει νόημα να τα επαναλάβω.
Επιλογές
Η μία επιλογή ήταν να προσπεράσω την αλήθεια. Η άλλη να την αποκαλύψω. Δεν χρειάζεται μελόδραμα εδώ, ούτε κήρυγμα περί ηθικής και δεοντολογίας. Εκανα το δεύτερο, αυτό ένιωσα.
Βέβαια, για να φτάσω μέχρι εκεί, έπρεπε να την τεκμηριώσω. Η αλήθεια είναι μια σχετική έννοια. Παύει να είναι από τη στιγμή που βγαίνει από το εργαστήριο. Και το «εργαστήριο» του δημοσιογράφου ή του ερευνητή είναι η εξαντλητική έρευνα.
Στόχος μου δεν ήταν να βγω στον κόσμο με σηκωμένο δάκτυλο και να πω «δεν ανάβει ως εκ θαύματος το Αγιο Φως στα Ιεροσόλυμα». Πρώτον, γιατί δεν έχω το βάρος του Κοραή που έκανε αυτό ακριβώς πριν περίπου 200 χρόνια, και, δεύτερον, γιατί θαρρώ έτσι δεν πείθεις.
Οποιος μελετήσει, έστω και λίγο, την ιστορία του Αγίου Φωτός που βγαίνει στα Ιεροσόλυμα θα τρομάξει από το βάρος που κουβαλάει διαμέσου των αιώνων. Ως αποτέλεσμα, το «θαύμα» όχι μόνο έχει ταυτιστεί με την ορθόδοξη πίστη, αλλά η αποδοχή του συνιστά και ομολογία πίστεως. Από την άλλη, η άρνησή του σε κατατάσσει αυτόματα στους άπιστους και τους αιρετικούς. Κοντολογίς, κατάφερε να περάσει στο συλλογικό υποσυνείδητο με τρόπο εντυπωσιακό.
Αναγκαστικά εκείνος ο πρώτος ενθουσιασμός, που κινδύνευε να εξελιχθεί σε έπαρση σοφού και παντογνώστη, όφειλε να προσγειωθεί σε νηφάλια προσέγγιση του ζητήματος και εξαντλητική αποδεικτική διαδικασία.
Τρεις αποστολές στα Ιεροσόλυμα, αμέτρητα τηλέφωνα, συνεντεύξεις, παλαιότερες μελέτες για το θέμα, φωτογραφίες, βίντεο.
Τον Μάρτιο του 2019, ό,τι κατάφερα τυπώθηκε σε ένα βιβλιαράκι που το ονόμασα «Λύτρωση – Περί του Αγίου Φωτός». Ηταν υπόσχεση στον αγιοταφίτη αρχιεπίσκοπο που μου το ζήτησε: «Λύτρωσέ μας από αυτό το ψέμα» (σ. 87).
Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης και ο Παντελής Μπουκάλας έγραψαν τον πρόλογο και το επίμετρο αντίστοιχα. Χωρίς να τους γνωρίζω προσωπικά –έχει σημασία αυτό– δέχθηκαν να γίνουν οι «σωματοφύλακες» αυτής της αποκάλυψης. Δεν θα ξεχάσω ότι τελειώνοντας την ανάγνωση του χειρόγραφου, και ενώ είχα αρχίσει να απογοητεύομαι από την άρνηση όσων εκδοτών χτύπησα την πόρτα, μου είπαν ακριβώς το ίδιο πράγμα: «Μην ανησυχείς, το χειρόγραφο πρέπει να εκδοθεί και θα εκδοθεί». Τους είμαι ευγνώμων.
Νομικό σκέλος – Ιστορικό
Τα όσα ακολούθησαν της έκδοσης του βιβλίου είναι λίγο-πολύ γνωστά. Τα αναφέρω εν συντομία. Δέχθηκα δύο αγωγές, του αρχιγραμματέα Αρχιεπισκόπου Αρίσταρχου και του σκευοφύλακα του Ναού της Αναστάσεως Αρχιεπισκόπου Ισίδωρου. Οι αγωγές συζητήθηκαν τον Δεκέμβριο του 2019 και αναμένω την απόφαση του δικαστηρίου.
Οι δικηγόροι μου, ο καθηγητής Αντώνης Καραμπατζός και ο Αθανάσιος Αναγνωστόπουλος, που ανέλαβαν την υπόθεση αφιλοκερδώς, είναι αισιόδοξοι.
Ωστόσο έχει σημασία να καταγραφεί ότι οι αγωγές δεν στρέφονται εναντίον των συμπερασμάτων της έρευνάς μου. Χαρακτηριστικά αναφέρουν: «Το αντικείμενο (των αγωγών) δεν είναι πώς ανάβει το Αγιο Φως». Επιγραμματικά οι κατηγορίες αφορούν παράνομη συλλογή δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, μη συγκατάθεση των συνεντευξιαζόμενων όταν κατέγραφα τις μαρτυρίες τους και παραποίηση των λεγομένων τους. Δηλαδή «αλλιώς τα είπαμε και αλλιώς τα παρουσίασες», και στο «διά ταύτα»: «βαρύτατη ηθική βλάβη». Δεν υπάρχει ούτε νύξη για τον τρόπο αφής του Αγίου Φωτός, που είναι και η ουσία της έρευνας.
Γνωρίζουν την αλήθεια
Η επίσημη Εκκλησία γνωρίζει την αλήθεια περί της αφής του Αγίου Φωτός. Γι’ αυτό άλλωστε δεν έχει μιλήσει ποτέ επισήμως για «θαύμα». Ούτε βεβαίως το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η ιστορική δήλωση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερώνυμου «Το Αγιο Φως ήταν πάντοτε στην Εκκλησία. Παλαιότερα, πριν γίνουν εκείνα… που γίνονται σήμερα για την υποδοχή του Αγίου Φωτός, έπαιρναν το Φως από το καντήλι της Αγίας Τραπέζης. Δεν υπάρχει λοιπόν Αγιο Φως πρώτης κατηγορίας και δεύτερης κατηγορίας» είναι ο αδιάψευστος μάρτυρας της αλήθειας. Λίγες μέρες πριν, το ίδιο δήλωσε και ο Αλεξανδρουπόλεως Ανθιμος λέγοντας ότι «Το Αγιο Φως (που βγαίνει στα Ιεροσόλυμα) δεν ξεχνάμε ποτέ, είναι το ΙΔΙΟ που βγάζει κάθε Μεγάλο Σάββατο βράδυ ο κάθε απλός ιερέας πίσω από την Αγία Τράπεζα. Είναι ακριβώς το ίδιο Φως».
Γύρω από το υποτιθέμενο θαύμα έχει στηθεί ένας χορός εκατομμυρίων με ταξιδιωτικά γραφεία, πλούσιους προσκυνητές από όλο τον κόσμο, δωρεές κ.λπ. Και βέβαια ένα παιχνίδι εξουσίας αιώνων. Θα αναρωτηθεί κάποιος «μα δεν είναι λογικό να μη θέλουν να τα χάσουν όλα αυτά;» Λογικό είναι, χριστιανικό δεν είναι. Δεν μπορεί η πίστη μας να στηρίζεται για αιώνες σε ένα ψέμα. Και τέλος πάντων, δεν πιστεύω ότι θα έχαναν αν κάποτε έλεγαν, με γλώσσα θεολογική, την αλήθεια. Και στην τελετή του αγιασμού των υδάτων, στα Θεοφάνια, οι πιστοί γνωρίζουν ότι δεν πέφτει νερό από τον ουρανό, αλλά συρρέουν κατά χιλιάδες σε αυτή. Το ίδιο μπορεί να γίνει και στα Ιεροσόλυμα το Μεγάλο Σάββατο. Και θα γίνει.
Ας μιλήσουμε καθαρά. Το «θαύμα του Αγίου Φωτός» έχει πια καταρριφθεί. Δεν είναι κομπασμός, είναι διαπίστωση (στην οποία δεν έχει υπάρξει, μέχρι στιγμής, αντίλογος επί των δεδομένων). Μένει πια να το εξηγήσουν οι κληρικοί και οι θεολόγοι στους πιστούς. Να γαληνέψουν την ψυχή τους. Να τους πουν δηλαδή ότι η ανυπαρξία θαύματος δεν απειλεί την πίστη τους. Θυμάμαι μια κοπέλα που επικοινώνησε μαζί μου για να μου πει ότι διάβασε αποσπάσματα από το βιβλίο στην ηλικιωμένη μητέρα της και αυτή έβαλε τα κλάματα. Ηταν ένα οδυνηρό σοκ για μένα. Η γυναίκα αυτή είχε ταυτίσει το θαύμα με την πίστη της. Χωρίς αυτό αισθάνθηκε μετέωρη. Ενιωσα αισθήματα ενοχής για τα δάκρυα αυτής της γυναίκας. Ζήτησα συγγνώμη. Ακολούθως ένας φωτισμένος κληρικός τής εξήγησε και κατάλαβε.
Το Αγιο Φως είναι φυσικό, αλλά καθαγιασμένο – για όσους βέβαια το πιστεύουν ως τέτοιο. Εδώ πια μπαίνει θέμα πίστης, την οποία σέβομαι απόλυτα. Θέλω να ελπίζω ότι θα ζήσουμε τη στιγμή που το Πατριαρχείο θα πει ξεκάθαρα την αλήθεια και οι πιστοί θα την καταλάβουν σιγά σιγά και θα την αποδεχτούν. Είναι μονόδρομος η παραδοχή της αλήθειας.
Ερωτήματα
«Είναι άραγε εύκολο να αποδεχθούν οι πιστοί την αλήθεια μετά από τόσους αιώνες που το “θαύμα” έχει περάσει στο συλλογικό υποσυνείδητο;». Σίγουρα δεν είναι εύκολο. Ισως πάρει αρκετά χρόνια. Αλλά μην υποτιμούμε την κρίση των πιστών, δεν είναι όλοι ίδιοι. Υπάρχουν άνθρωποι –και είναι πάρα πολλοί– που η πίστη μέσα τους δεν βρίσκεται σε πόλεμο με τη λογική. Αναζητούν την αλήθεια ακόμα και όταν αυτή «πονάει».
«Κι αν ο άλλος επιμένει ότι είναι θαύμα, γιατί πρέπει να τον πείσουμε με το ζόρι;» Όταν λες σε κάποιον πιστό ότι η αφή του Αγίου Φωτός δεν είναι θαύμα, και εκείνος επιμένει ότι είναι, δεν έχει νόημα να του επαναλαμβάνεις τη βεβαιότητά σου κάνοντας επίδειξη στείρου ορθολογισμού και μάλιστα απαξιώνοντάς τον. Κάποια στιγμή θα αντιδράσει, θα οργιστεί. Απλά δώσε του τις αποδείξεις ότι δεν είναι. Στην αρχή μπορεί να σκανδαλιστεί, ενδεχομένως και να σοκαριστεί, αλλά μετά δύναται θα ηρεμήσει.
Κι αν είναι καλόπιστος και καλόψυχος, μπορεί να γίνετε και φίλοι, καθώς θα εισπράξει τη γνώση ως δώρο. Αν επιμένει να έχει κλειστά μάτια και αυτιά, προσπέρασέ τον.
Ετσι αντιλαμβάνομαι τον σεβασμό στην πίστη του άλλου, χωρίς ωστόσο διαπραγμάτευση στη δύναμη της απόδειξης.
Πατριάρχης Θεόφιλος
Δεν θα ήθελα να ήμουν στη θέση του. Δηλαδή έχοντας αποστολή να παραλάβω ένα ψέμα από τον προηγούμενο και στο τέλος του βίου μου να το παραδώσω στον επόμενο. Ωστόσο έκανε μια υπέρβαση. Εδωσε εντολή να διαγραφεί κάθε αναφορά στη λέξη «θαύμα» από την επίσημη ιστοσελίδα του Πατριαρχείου –τα γράφω στο βιβλίο καθώς κατέγραψα όλο το χρονικό των συνεννοήσεών μου με τον Αρχιγραμματέα που οδήγησε στη διαγραφή της λέξης. Είναι σημαντικό αυτό. Εξίσου σημαντικό είναι ότι παραδέχθηκε ότι κανένας δεν ψάχνει τον Πανάγιο Τάφο πριν την είσοδό του, ούτε βεβαίως τον ίδιο (ασέβεια). Πάνε και αυτοί οι μύθοι.
«Και ο Αγιος Βασίλης είναι μύθος, αλλά δεν τον καταρρίπτουμε»
Αφελής προσέγγιση. Στην τελευταία δημοσκόπηση, για το «θαύμα του Αγίου Φωτός», δήλωσε ότι πιστεύει σε αυτό το 42,4% των ενηλίκων που ρωτήθηκαν και το 38,2% πιστεύει ότι ανάβει με ανθρώπινη παρέμβαση. Δεν ξέρω ούτε έναν ενήλικα που να πιστεύει στον γενειοφόρο κοκκινοντυμένο Αγιο Βασίλη με το έλκηθρο από την Καισαρεία που μοιράζει δώρα στα παιδιά. Το παράδοξο είναι ότι αυτή η πομφόλυγα ακούγεται από αυτοαποκαλούμενους ορθολογιστές. Μέσα από τέτοιες λογικές, πολλοί από αυτούς, συντηρούν τα φαινόμενα σκοταδισμού και δεισιδαιμονίας. Ακριβώς για να τα «πολεμούν» με συνθήματα και κορόνες. Δηλαδή για να έχουν λόγο ύπαρξης. Χωρίς «βαρβάρους στα σύνορα» θα ξεπέσουν στην ανεργία.
Η αξία της κατάρριψης του «θαύματος»
Υπάρχουν μάγοι και ταχυδακτυλουργοί που μπορούν να κάνουν πολύ πιο εντυπωσιακά κόλπα από το άναμμα 33 κεριών από… το πουθενά. Ας θυμηθούμε π.χ. την «εξαφάνιση του αγάλματος της Ελευθερίας» από τον Κόπερφιλντ ή την «κατάργηση της βαρύτητας» από τον ίδιο που κατάφερε και… πέταξε, σηκώθηκε από το έδαφος, μπροστά στο κοινό, ή το «περπάτημα» στον Τάμεση από κάποιον άλλον. Σε αυτές τις περιπτώσεις «υπογράφουμε» μια «σύμβαση», κατά κάποιον τρόπο, με τον μάγο. Αυτή ορίζει ότι θέλουμε να μας εντυπωσιάσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Αμέσως μετά κάποιοι αρχίζουν και ρωτάνε «μα πώς το κάνει;». Οι απαντήσεις βέβαια για όλα αυτά τα κόλπα υπάρχουν –αρκεί ένα σύντομο ψάξιμο στο Internet– για να διαπιστώσουμε ότι στις πλείστες των περιπτώσεων η λύση είναι μπροστά στα μάτια μας, αλλά δεν την προσέχουμε. Ο εντυπωσιασμός σε αυτές τις περιπτώσεις διαρκεί λίγο, γι’ αυτό και οι μάγοι από ένα σημείο και μετά δεν επαναλαμβάνουν τα… μαγικά τους. Η μόνη περίπτωση που ένα «μαγικό» αντέχει περίπου δέκα αιώνες, επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο χωρίς σταματημό, συγκεκριμένη ώρα, και ένα μέρος της λύσης του αινίγματος βρίσκεται ακριβώς μπροστά στα μάτια μας, αλλά οι λεπτομέρειές τού ήταν άγνωστες μέχρι χθες, είναι αυτή του «θαύματος του Αγίου Φωτός». Αυτό το «μαγικό», καθότι ψέμα, με το οποίο παραληρούν εκατομμύρια πιστοί, στρέβλωσε την ουσία της Ορθοδοξίας, έβαλε από το παράθυρο τη δεισιδαιμονία, έβγαλε τσαρλατάνους στην αγορά, μπήκε ακόμα και στην ατζέντα της εξωτερικής πολιτικής, και βεβαίως γέννησε άλλα μικρά «θαυματάκια». Βλέπε «το δέντρο που ματώνει», «τα φιδάκια της παναγιάς», «η εικόνα που δακρύζει» και άλλα. Αν τελειώσουμε με το «θαύμα των θαυμάτων», ο ανθρώπινος εγκέφαλος θα απελευθερωθεί από την τυραννία μιας πλάνης. Θα ανασάνει.
Είναι ασέβεια προς την πίστη;
Κάθε άλλο! Προσπερνώ τον άνθρωπο που πιστεύει ότι ο γάιδαρος πετάει. Αν μάλιστα αυτή η πίστη τον κάνει να αισθάνεται καλά, έχει μέχρι και το σεβασμό μου – ειδικά αν πρόκειται για ηλικιωμένο. Ενας λόγος παραπάνω σε θέματα θρησκευτικής πίστης. Ομως δεν δείχνω καμία κατανόηση στον θαυματοποιό. Δηλαδή σε αυτόν που γνωρίζει ότι παραπλανά το ακροατήριό του και ζητά από αυτό να πιστεύει ότι κάνει κάτι υπερφυσικό, ενώ στην ουσία κάνει ένα απλό τρικ. Ακριβώς αυτό συμβαίνει στα Ιεροσόλυμα. Και μάλιστα στο όνομα του Χριστού και πάνω από τον Τάφο του, στο πιο ιερό σημείο της Χριστιανοσύνης. Οποιος μπορεί και το καταπίνει… μπράβο του. Εγώ δεν μπορώ. Και τέλος πάντων δεν έχει σημασία τι πιστεύω εγώ και ο καθένας. Είναι, το επαναλαμβάνω, αποδεδειγμένο πια τι συμβαίνει τη στιγμή της αφής.
Πολλοί γνώστες έχουν επιλέξει το δρόμο της σιωπής –δημοσιογράφοι του εκκλησιαστικού ρεπορτάζ, κληρικοί, θεολόγοι και άλλοι. Δεν τους κρίνω. Ακόμα κι αν δεν γνωρίζουν την αλήθεια από πρώτο χέρι, γνωρίζουν ότι «θαύμα με ραντεβού κάθε χρόνο δεν γίνεται», όπως χαρακτηριστικά λέει ο αρχαιότερος της αγιοταφικής Αδελφότητας, Μητροπολίτης Πέτρας Κορνήλιος, που μάλιστα «έβγαλε» το φως από τον Πανάγιο Τάφο το 2001 ως τοποτηρητής του πατριαρχικού θρόνου. Και βεβαίως ο Αρχιεπίσκοπος Θεοφάνης, η πιο γενναία φωνή εκεί κάτω. Είναι ασύμβατο με την Ορθοδοξία, «κοροϊδεύουμε τους πιστούς αφήνοντάς τους να πιστεύουν ότι πρόκειται για θαύμα. Αυτό είναι απαράδεκτο, δεν μας τιμάει», λέει στο βιβλίο ο Θεοφάνης.
«Το θαύμα (έστω και ανύπαρκτο) δυναμώνει την πίστη των ανθρώπων»
Είναι νοσηρή θέση. Με εξαίρεση τα παιδικά παραμύθια και τους αρχαίους μύθους, που έχουν παιδαγωγικό χαρακτήρα, στο ψέμα, που παρουσιάζεται ως αλήθεια, αδυνατώ να βρω οποιοδήποτε στοιχείο ηθικής αξίας. Είναι εξ ορισμού ανήθικο. Ο Σολωμός με τη γνωστή ρήση του «Το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθές», έκλεισε τη συζήτηση με μία, ας πούμε, «11η εντολή». Ο μη σεβασμός προς αυτή είναι και αντιχριστιανικός και βεβαίως στάση αντεθνική.
Γιατί όχι πόλεμος με την Εκκλησία;
Ο ζηλωτισμός δεν έχει θέση στην έρευνα. Γνωρίζω ότι απογοήτευσα όσους ανέμεναν πόλεμο με την πίστη και την Εκκλησία. Ενα κήρυγμα –αθεΐας εν προκειμένω– δεν έχει θέση σε μια έρευνα. Κάποιοι ενδεχομένως θα ήθελαν να συνδυάσω την αποκάλυψη με χλεύη και απαξίωση των ανθρώπων εκεί. Δεν μου πέρασε ούτε στιγμή από το μυαλό. Αντίθετα κατανοώ ότι σηκώνουν ένα βάρος που πολλοί από αυτούς θέλουν να αποτινάξουν. Δημοσιοποίησα την έρευνά μου για να γκρεμίσω ένα ψέμα. Ούτε την Ορθοδοξία, ούτε το θεσμό του Πατριαρχείου, ούτε βέβαια τους ανθρώπους.
Γνώριζα βέβαια ότι το «θαύμα» συντηρεί και ένα μέρος της δύναμης του ελληνορθόδοξου Πατριαρχείου, σε μια περιοχή γεμάτη συγκρούσεις και ανταγωνισμό συμφερόντων. Το έλαβα υπ’ όψιν μου. Μάλιστα ένας υψηλόβαθμος αγιοταφίτης μού είπε ότι «η αποκάλυψη της αλήθειας μπορεί να μας διαλύσει». Δεν κρύβω ότι με προβλημάτισε, αλλά τελικά επέλεξα τα λόγια του Χριστού: «Γνώσεσθε τὴν ἀλήθειαν, καὶ ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς». Εχω ήρεμη τη συνείδησή μου.
Επίλογος
Ο πατέρας μου είναι ιερέας. Πρώτος εκείνος μου μίλησε για το ψέμα. «Οπως το ανάβουμε όλοι οι ορθόδοξοι ιερείς το Μεγάλο Σάββατο, έτσι το ανάβουν και στα Ιεροσόλυμα». Αυτό μου είχε πει όταν ήμουν έφηβος και τον ρώτησα. Δεν με απέτρεψε να ξεκινήσω την έρευνα, αλλά και δεν ενθουσιάστηκε. Φοβάται για μένα και μου το λέει συνεχώς κάθε φορά που μιλάμε. «Τους ξέρω καλά, παιδί μου». Ωστόσο νιώθει και περήφανος. Λίγο καιρό μετά την έκδοση του βιβλίου είχε μια συνάντηση με πολλούς ιερείς. «Μπράβο στον γιο σου, παπα-Γιώργη. Μας λύτρωσε από αυτό το ψέμα» του είπαν οι περισσότεροι. Μου το λέει συνέχεια και δακρύζει.
Η τεκμηριωμένη πια αλήθεια, καθώς και η ιστορική δήλωση του Αρχιεπισκόπου Ιερώνυμου που αργά αλλά σταθερά θα «χωνεύεται» μέσα στον χρόνο, θα δώσουν τη δύναμη στον κατώτατο –κυρίως– κλήρο να διώξει από πάνω του τον φόβο. Να ανοίξουν στόματα. Να μιλήσουν από άμβωνος και να εξηγήσουν στους πιστούς ότι η φλόγα που καίει πάνω από την Αγία Τράπεζα, στο ποιο απόμακρο εκκλησάκι της Ορθόδοξης Οικουμένης, είναι Αγιο Φως.
Και επιτέλους να πει την αλήθεια το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, δίνοντας τέλος στην ασέβεια να άπτεται το Αγιο Φως με αναπτήρα πάνω από τον Τάφο του Ιησού.
«Αν όμως το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων δεν είναι ικανό ή διατεθειμένο να το πράξει, ας πει την αλήθεια η Εκκλησία της Ελλάδος. Αν ούτε η Εκκλησία της Ελλάδος τολμάει να πει την αλήθεια, τότε το ελληνικό κράτος ας καταργήσει τουλάχιστον την τελετή υποδοχής του Αγίου Φωτός, με κόκκινα χαλιά, μπάντες και αγήματα. Από κάπου πρέπει να αρχίσει να ξηλώνεται το ψέμα. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία έχουμε ανάγκη να φυσήξει ένα δροσερό αεράκι ειλικρίνειας και λογικής, που να σκορπίσει το μαύρο σύννεφο της δεισιδαιμονίας και του θρησκευτικού πρωτογονισμού» (Σταύρος Ζουμπουλάκης, Λύτρωση-Περί του Αγίου Φωτός, σ. 17)
* Ο Δημήτρης Αλικάκος είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας του βιβλίου «Λύτρωση – Περί του Αγίου Φωτός» (εκδ. Εκκρεμές)