Η ιστορία του σταθμού «Βενιζέλου» του Μετρό Θεσσαλονίκης αρθρώνεται γύρω από το συγκρότημα υψηλής αρχαιολογικής αξίας, ρωμαϊκής και βυζαντινής εποχής, που εκτείνεται στην περιοχή, περίπου 1.300 τ.μ. Πυρήνας είναι η διασταύρωση της πάλαι ποτέ κεντρικής λεωφόρου Decumanus Maximus, με έναν κάθετο δρόμο-Cardo, εκεί όπου σήμερα συναντώνται η Εγνατίας με τη Βενιζέλου.

Ειδικοί από το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS), την EUROPA NOSTRA και τη Διεθνή Ενωση Βυζαντινών Σπουδών έχουν υποκλιθεί στο μνημειακό σύνολο. Πρόκειται για υλικά τεκμήρια της δομής και της οργάνωσης της δεύτερης πόλης στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, της Θεσσαλονίκης, την οποία μόνο η Κωνσταντινούπολη μπορούσε να ανταγωνιστεί.

Η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, προτάσσοντας την επιστημονική-αρχαιολογική ταυτότητά της, μιλάει με εμφανή θαυμασμό για τα ευρήματα, χωρίς να κρύβει ότι η χιλιοταλανισμένη –στο πεδίο των μεταφορών– Θεσσαλονίκη έχει την τύχη μιας μοναδικότητας: φιλοξενώντας στα σπλάχνα της αυτόν τον θησαυρό δημιούργησε ολόκληρη σχολή «συνύπαρξης» των αρχαιοτήτων με ένα σύγχρονο έργο αναπτυξιακής υφής.

«Η Αθήνα ήταν πολύ πιο εύκολη κατά την κατασκευή του Μετρό, δεν είχε στο βάθος αυτό ολόκληρα κτίρια. Η Αθήνα είχε νεκροταφεία, είχε πηγάδια, ήταν πολύ πιο εύκολο να αντιμετωπιστούν αρχαιολογικά. Αυτό που έγινε στη Θεσσαλονίκη ήταν απολύτως πρωτοποριακό, καινοτόμο» τονίζει στο Protagon η κυρία Μενδώνη, εξηγώντας ότι το επίπεδο της Θεσσαλονίκης του Κασσάνδρου, δηλαδή του 316 π.Χ., είναι εννέα μέτρα κάτω από τον σημερινό ορίζοντα της πόλης και με επάλληλα στρώματα. Η έρευνα γινόταν ολοένα και πιο ενδιαφέρουσα καθώς κατευθυνόταν προς τα κάτω, από τον 20ό στον 60 αιώνα, και από εκεί στα υποκείμενα στρώματα, τα ρωμαϊκά.

«Εξαρχής το υπουργείο Υποδομών και η Αττικό Μετρό τότε, Ελληνικό Μετρό σήμερα, μας είχαν πει ότι δεν γίνεται να μην κατασκευαστεί ο Σταθμός Βενιζέλου», καθιστά σαφές η υπουργός. «Το Μετρό της Θεσσαλονίκης ήταν σχεδιασμένο με τέτοιο τρόπο ώστε κρίσιμες λειτουργίες για όλο το έργο να φιλοξενούνται στο συγκεκριμένο σημείο. Δεν μπορούσαμε να τον εξαιρέσουμε, να πούμε ότι δεν κάνουμε σταθμό».

Η υπουργός ανασύρει λεπτομέρειες, ημερομηνίες, αριθμούς από ένα νοητό ημερολόγιο: οι πρώτες αντιδράσεις γεννήθηκαν το 2013 –η ίδια ήταν τότε γενική γραμματέας του υπουργείου Πολιτισμού, προήδρευε μάλιστα του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου–, όταν το ΚΑΣ γνωμοδότησε ότι τα ευρήματα του Σταθμού Βενιζέλου μπορούσαν να αποσπασθούν. Προτάσεις, και μάλιστα έξι τον αριθμό, που υποστήριζαν την αντίθετη εκδοχή, δηλαδή κατασκευή του μετρό χωρίς απόσπαση των αρχαίων, έφθασαν να συζητηθούν στο ΚΑΣ τον Δεκέμβριο του 2013, το ΚΑΣ όμως παρέμεινε αμετακίνητο.

Οταν πια εκδόθηκε η υπουργική απόφαση (με την υπογραφή του Κωνσταντίνου Τασούλα, ενώ είχε προηγηθεί και σχετική απόφαση του Κώστα Τζαβάρα), ο Δήμος Θεσσαλονίκης ήταν αυτός που οδήγησε την υπόθεση στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Το ζήτημα ήταν στατικό μετά την προσφυγή στο ΣτΕ, το έργο είχε ολοκληρωτικά παγώσει. Προχωρούσαν κατασκευαστικά άλλοι σταθμοί, ο Σταθμός Βενιζέλου όχι.

Το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο συζήτησε την υπόθεση τη μαύρη εποχή των capital controls. Το Ε’ τμήμα είχε ήδη απορρίψει την προσφυγή του δήμου κατά της υπουργικής απόφασης Τασούλα, μα η απόφαση δεν είχε επισήμως εκδοθεί όταν η υπόθεση αναπέμφθηκε (σ.σ.: έχουμε πια υπηρεσιακή κυβέρνηση, πρωθυπουργός είναι η Βασιλική Θάνου και υπουργός Πολιτισμού η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα) στο ΚΑΣ. Για να αποφανθεί το Συμβούλιο αντιδιαμετρικά σε σχέση με το παρελθόν: ο αρχαιολογικός ορίζοντας να μείνει ως έχει, να μη μετακινηθούν, με άλλα λόγια, τα αρχαία, και ο σταθμός να κατασκευαστεί από κάτω.

Μελέτες χωρίς υπογραφές

Η ειδοποιός διαφορά –πάντα κατά την υπουργό– ήταν μεγάλη. Διότι στη μία περίπτωση, αυτή του 2013, υπέγραφαν 27 μηχανικοί τις μελέτες που προσκόμισε η Αττικό Μετρό, υποστηρίζοντας τη λύση της προσωρινής απόσπασης, ενώ στην άλλη, να μη μετακινηθούν τα αρχαία, ουδείς.

«Ηταν το 2017» λέει η κυρία Μενδώνη. «Η Αττικό Μετρό προσκόμισε μελέτη που δεν υπογραφόταν από κανέναν πολιτικό μηχανικό. Πρωτοφανές, για τα δεδομένα του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, γνωμοδότησε θετικά, με ανυπόγραφα σχέδια, ότι μπορεί να κατασκευαστεί το έργο. Το ανακαλύψαμε αφότου έγιναν οι εκλογές του 2019, σε σύσκεψη… Διαπιστώσαμε ότι ουδείς πολιτικός μηχανικός είχε αναλάβει την ευθύνη, κρατώντας στα χέρια μας και ένα υπηρεσιακό έγγραφο (σ.σ.: είχε συνταχθεί πριν από τις εκλογές) που ανέφερε ότι η μελέτη του 2017 παρουσίαζε σοβαρά προβλήματα κατασκευασιμότητας».

Η Αττικό Μετρό, υπό άλλη διοίκηση πια, φέρνει καινούργια μελέτη με τη λύση που τελικά θα υιοθετηθεί. Απόσπαση των αρχαίων, κατασκευή του σταθμού και επανατοποθέτηση. Μόνο που η υιοθέτησή της θα περάσει από σαράντα κύματα, καθώς ξεσπά νέα πολεμική. Το 2019, το 17μελές Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο θα γνωμοδοτήσει θετικά, 15 υπέρ και 2 κατά της συγκεκριμένης μελέτης της Αττικό Μετρό.

Πολλοί είναι αυτοί που θα ακολουθήσουν τον δρόμο για το Συμβούλιο της Επικρατείας ξανά – μεταξύ άλλων η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού και η Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία. Την υπουργική απόφαση αυτή τη φορά την υπογράφει η ίδια η Λίνα Μενδώνη. «Τι λέει η απόφαση; Αποσπώνται τα ευρήματα του 6ου αιώνα με χειρουργικό τρόπο. Με χιλιάδες μελέτες. Είναι εκατοντάδες οι μελέτες, τα σχέδια…». Το ΣτΕ θα απορρίψει τις προσφυγές, δίνοντας ουσιαστικά το πράσινο φως για την πρόοδο των εργασιών στο Μετρό. Η ανασκαφή ολοκληρώνεται το 2022.

Παραδόξως, ο Σταθμός Βενιζέλου έχει εξάψει τα πάθη, μολονότι βρίσκεται στην ίδια αρχαιολογική μοίρα με τον Σταθμό Αγίας Σοφίας (περί τα 900 τ.μ.) – αμφότεροι είναι χωροθετημένοι στην καρδιά του ιστορικού κέντρου, με απόσταση 800 μέτρων μεταξύ τους. Στο πρόσφατο παρελθόν (και ενώ δεν βρισκόταν στην εξουσία η σημερινή κυβέρνηση) τα αρχαία αποσπάστηκαν από τον Σταθμό Αγίας Σοφίας, για να επανατοποθετηθούν – μόνο ένα τμήμα τους έμεινε στη θέση του, τα περισσότερα μετακινήθηκαν για να κατασκευαστεί ο σταθμός. «Εκεί η απόσπαση δεν ενόχλησε κανέναν» τονίζει αινιγματικά η κυρία Μενδώνη.

Για να περάσει στο δια ταύτα: «Γνωρίζαμε δύο πράγματα. Εάν πηγαίναμε στη λύση της μη απόσπασης, δηλαδή της κατά χώρα παραμονής, έχοντας μιλήσει με αναδόχους, με επιστήμονες, ξέραμε ότι υπήρχε κίνδυνος και για τα ίδια τα αρχαία και για τις ανθρώπινες ζωές. Υπήρχε το ενδεχόμενο της κατακρήμνισης. Είχαν έρθει στο υπουργείο, σε αυτό το τραπέζι, πρόσωπα από τον κόσμο των κατασκευών, τα οποία ήταν σε θέση να γνωρίζουν. Εάν με κάποιο τρόπο το αναλαμβάνατε το έργο, θα μπορούσατε να το φέρετε εις πέρας, με ασφάλεια 100%;, τους είχα ρωτήσει προσωπικά. Κανείς δεν μου είπε ότι μπορεί, μου είπαν αντιθέτως ότι υπήρχε περίπτωση κατάρρευσης του αρχαιολογικού στρώματος. Και από κάτω θα δούλευαν άνθρωποι. Αρα θα είχαμε απώλεια ανθρώπινης ζωής. Δεν μας επιτρεπόταν να κάνουμε τίποτε άλλο αν θέλαμε να έχουμε μετρό.

»Οι φορείς της πόλης της Θεσσαλονίκης, στη συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου τον Δεκέμβριο του 2019 ήταν όλοι εδώ. Περιφερειάρχης, δήμαρχος, επιμελητήρια. Στις κατά καιρούς διοικητικές προσφυγές που έγιναν στα διοικητικά δικαστήρια –γιατί εκτός από το Συμβούλιο της Επικρατείας είχαμε και διοικητικά δικαστήρια– οι φορείς της πόλης ήταν υπέρ. Υπέρ της απόσπασης, γιατί είχαν αντιληφθεί ότι μόνο έτσι θα κατασκευαστεί το μετρό».

Η αγωνία και οι επισκέψεις στη Θεσσαλονίκη

Τι μπορεί, άραγε, να λειτουργήσει ως αντίβαρο σε ένα έργο τόσο υψηλής φόρτισης, τέτοιας ευθύνης;

«Εάν δεν υπήρχαν οι διευθυντές των κεντρικών υπηρεσιών, εάν δεν υπήρχε η έφορος αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης με τη δική της ομάδα, και το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, προφανώς δεν θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε. Ομως πέρα από τη συνεχή εποπτεία, εγώ ήμουν μία φορά, ίσως και δύο φορές την εβδομάδα στη Θεσσαλονίκη παρακολουθώντας το έργο. Ολα αυτά τα χρόνια. Ποτέ δεν το δημοσιοποιήσαμε, αλλά ήμουν εκεί. Γιατί το έργο ήθελε εποπτεία, ήθελε συζήτηση επί τόπου. Και οι άνθρωποι, τα στελέχη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, ήθελαν να αισθανθούν ότι έχουν στήριξη».

Ο «αντιεπιστημονικός» ρόλος επιστημόνων

Από το σύνθετο σκηνικό σκοπιμοτήτων φαίνεται να μη λείπει ούτε η επιστημονική διάσταση. Μήλον της έριδος η φάση του 6ου μεταχριστιανικού αιώνα – και την οποία θα δούμε πια, με τη λειτουργία του μετρό. «Υπήρχαν πρόσωπα που, κατά τη γνώμη μου εντελώς αντιεπιστημονικά, δεν ήθελαν να γίνει η έρευνα κάτω από τη φάση αυτή» επισημαίνει η κυρία Μενδώνη. «Κάποιοι που είχαν αναπτύξει θεωρίες ότι η Θεσσαλονίκη επεκτεινόταν από την ίδρυσή της –από τον Κάσσανδρο, το 316– και μετά προς το βουνό, προς τα σημερινά τείχη. Είχαν επενδύσει ολόκληρη τη ζωή τους σε αυτή τη θεωρία. Εν τέλει απεδείχθη ότι η πόλις ανεπτύχθη στα πεδινά και προς τη θάλασσα. Αν και δεν είχε γίνει σαφές, υπέβοσκε, είχαμε και επιστημονικούς λόγους για τις αντιδράσεις».

Η υπουργός εξαίρει τη συμβολή του Δημήτρη Κορρέ στο εγχείρημα, διακεκριμένου μηχανικού και αρχιτέκτονα: «Υπήρξε μια εξαιρετική συνεργασία της αρχαιολογικής υπηρεσίας του υπουργείου Πολιτισμού συνολικά με τους αναδόχους και με πολύ εξειδικευμένες εταιρείες, οι οποίες μελέτησαν την απόσπαση και την υλοποίησαν. Αν πρέπει να σταθώ σε έναν άνθρωπο, αυτός είναι ο Δημήτρης Κορρές. Πέρασε εκατοντάδες ώρες μελετώντας το πώς θα αποσπαστούν οι αρχαιότητες ώστε να μην επέλθει βλάβη.

»Δεν σας κρύβω ότι είχαμε πολύ μεγάλη αγωνία. Οταν άρχισαν να αποσπώνται τα τεμάχια, τρέμαμε όλοι μη συμβεί κάτι. Ομως εγώ είχα απόλυτη εμπιστοσύνη στους συνεργάτες μου στο υπουργείο και στο δυναμικό, το επιστημονικό δυναμικό. Οποιος πάει τώρα να δει τον αρχαιολογικό χώρο, δεν μπορεί να βρει πού έγινε η απόσπαση. Δεν φαίνεται πουθενά».

Και η αυθεντικότητα του μνημείου; Η δυνατότητα συμπερίληψης στην πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO; Αποτελούσε και αποτελεί διττό επιχείρημα των εχθρών του εγχειρήματος. «Θα σας πω το εξής: Ο Αγιος Δημήτριος της Θεσσαλονίκης, τον οποίο θαυμάζουμε όλοι, είναι μνημείο της UNESCO. Ο Αγιος Δημήτριος είναι όλος ανακατασκευασμένος. Ολος. Διότι υπέστη καταστροφή με τη μεγάλη φωτιά. Επίσης, η UNESCO συμπεριέλαβε στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς τα μνημεία της Αιγύπτου, τα οποία αποσπάστηκαν για να κατασκευαστεί το φράγμα, το μεγάλο, στο Ασουάν. Αποσπάστηκαν μα περιελήφθησαν μετά στον κατάλογο της παγκόσμιας κληρονομιάς. Επομένως αποδομείται το επιχείρημα».

Δεδομένου ότι η Λίνα Μενδώνη έχει παραμείνει αμετακίνητη στον θώκο του Πολιτισμού έτη πολλά, το ερώτημα που τίθεται, ευλόγως, είναι: Και τώρα τι; Μήπως τα Γλυπτά;

«Τα Γλυπτά είναι ένα εθνικό αίτημα, το οποίο είναι ένα δίκαιο αίτημα, και νομίζω ότι δικαιώνεται στην πορεία. Για τα Γλυπτά δουλεύει όλη η κυβέρνηση υπό τον Πρωθυπουργό, το υπουργείο Πολιτισμού έχει την αρμοδιότητα. Πιστεύουμε, είμαστε αισιόδοξοι, ότι κάποια στιγμή τα Γλυπτά θα γυρίσουν στον φυσικό τους χώρο, στο Μουσείο της Ακρόπολης, γι’ αυτό και δουλεύουμε με μέθοδο, αφοσίωση και σύστημα. Αν δεν το πιστεύαμε, δεν θα επενδύαμε».

Ακολουθήστε το Protagon στο Google News